Arthur Japin publiceerde in 2015 in Nederland de prachtige roman De gevleugelde, over de Braziliaanse luchtvaartpionier Alberto Santos-Dumont. Op het internationale literaire festival Flip in het Braziliaanse Paraty kwam Santos-Dumont thuis en stal Japin de show.
Er ging een complete bedevaart aan het festival, waar Japin de Portugese vertaling van De gevleugelde presenteerde, vooraf. In Rio de Janeiro, op vier uur rijden naar het oosten, bezocht Japin met zijn partner Benjamin Moser, die ook op het festival furore maakte, Santos-Dumonts graf. Ze bezochten een huis dat hij bouwde in het naburige Petrópolis, waar ook het zomerpaleis van keizer Pedro II staat, en – het hoogtepunt – Santos-Dumonts hart in het Luchtvaartmuseum.
De gevleugelde begint met een arts die Santos-Dumonts lichaam moet balsemen voor de autoriteiten om hem een staatsbegrafenis te geven en die als daad van rebellie het hart eruit snijdt. De dictatoriale president wil de show stelen met deze staatsbegrafenis, maar zal zich Santos-Dumont niet helemaal kunnen toeëigenen. De dokter stopt het hart in een koffer en vertrekt. Vervolgens maakt het allerlei omzwervingen, wordt nog door de dienstmeid van de familie bij een boom begraven, maar belandt uiteindelijk – in werkelijkheid – in een goudkleurige bol met sterretjes in het Luchtvaartmuseum in Rio. Japin en Moser komen daar aan na een ellenlange autorit, eerst door het prachtige bos Altos da Boa Vista en vervolgens het troosteloze westen van Rio de Janeiro. Bijna worden ze door de militairen niet binnengelaten, omdat ze hun paspoort niet bij zich hebben, maar een telefoontje naar de commandant doet wonderen.
Tot hun aangename verrassing bevindt zich in het museum niet alleen het hart van Santos-Dumont, maar ook replica’s van zijn vliegtuigen en het alleraardigst, getuigenissen van vrouwen die met hem wilden trouwen of daarvan afzagen. Santos-Dumont trouwde nooit en volgens de gangbare versies in Brazilië was hij getrouwd met de luchtvaart. Over de seksuele voorkeur van Santos-Dumont is wel gespeculeerd, maar vooral veel gezwegen in Brazilië, waar homohaat nog wijd verbreid is en waar jaarlijks tientallen homoseksuelen om hun seksuele voorkeur worden vermoord. Japin werd door Braziliaanse journalisten dan ook veel ondervraagd over het feit dat hij zijn romanpersonage zo expliciet homo laat zijn. Alberto Santos-Dumont heeft in het boek een verhouding met zijn Franse mecanicien Albert en hij gedraagt zich vrouwelijk. Hij draagt veel sieraden en breidt en borduurt. ‘Maar waarom kan een homoseksuele man geen held zijn?!’ vraagt Japin zich verontwaardigd af.
Leven geriskeerd
Dat is waar het boek over gaat: de verlegen iele homoseksueel Alberto (1,56 meter en 56 kilo) trekt van Brazilië naar Parijs en wijdt zich daar aan zijn passie: vliegen. Het begint met luchtbalonnen die bestuurbaar moeten zijn en het eindigt met de Demoiselle, die daadwerkelijk de vorm van een vliegtuig heeft. Santos-Dumont heeft door op te stijgen met al zijn uitvindingen talloze keren zijn leven geriskeerd en heeft ook ongelukken gehad, maar hij ging onvermoeibaar door en bleef geloven in zijn droom. In tegenstelling tot de Amerikaanse gebroeders Wright, die dezelfde droom koesterden en wie het eveneens lukte om te vliegen, is Santos-Dumont relatief onbekend gebleven.
Ontwerpen verbrand
Tijdens de Flip-sessie in Paraty waar Japin optrad, op 2 juli, kwam ook de Braziliaanse schrijver en ontwerper Guto Lacaz aan het woord, die uitgebreid inging op de technologische verdiensten en esthetisch verantwoorde uitvindingen van Santos-Dumont. Deze kleine ronde man met een bol gezicht en pretoogjes toonde zich achteraf geïrriteerd over het feit dat Japin zo expliciet de seksuele voorkeur van zijn landgenoot naar voren had gebracht en vond dat het niet terzake was, maar versterkte met zijn hele betoog het punt dat Japin wilde maken. Voor Santos-Dumont doe je je hoed af.
Maar het frusterende voor de bevlogen Lacaz is dat hij Santos-Dumont niet helemaal kan begrijpen, zo vertelt hij na afloop van zijn optreden: “Want hij heeft al zijn ontwerpen verbrand. Hij hield ook veel van astronomie en had een telescoop. Hij werd er door de Franse autoriteiten tijdens de Eerste Wereldoorlog van beschuldigd dat hij spioneerde voor de vijand. Hij kwam in de gevangenis terecht en toen hij vrij kwam, verbrandde hij alles. Maar gelukkig was zijn tijd ook de periode dat de film werd uitgevonden. De analyses die we maken zijn van foto’s en films die gelukkig veel van zijn ontwerpen en vluchten zijn gemaakt.” ‘We’ dat is de club van bewonderaars van Santos-Dumont in Brazilië’s grootste stad, São Paulo, waar Lacaz deel van uitmaakt. “We maken replica’s van zijn ontwerpen, die een hele ontwikkeling doormaken. In het begin staat hij nog in een mand die onder het gevaarte hangt, maar in zijn laatste ontwerpen zit hij daadwerkelijk in een vliegtuig.”
Het liep slecht af met Santos-Dumont, omdat zijn passie, het vliegen, naderhand toen het vliegtuig eenmaal volledig ontwikkeld was, ook werd ingezet als oorlogswapen. Dat kon hij niet accepteren. Hij probeerde zelfs autoriteiten ervan te overtuigen om ervan af te zien. Na een groot bombardement tijdens een oorlog in zijn eigen land besloot Santos-Dumont op 59-jarige leeftijd om een eind aan zijn leven te maken. Hij hing zich op aan een haak van de badkamerdeur van zijn hotelkamer.
Lacaz is verbolgen over de onverschilligheid die Santos-Dumont in Brazilië ten deel gevallen is, al is er bijvoorbeeld in Rio wel een vliegveld naar hem vernoemd. “In mijn land worden alleen voetballers en muzikanten geëerd”, moppert hij. Maar er is geen belangstelling voor de wetenschap en over Santos-Dumont zeggen ze ook nog dat hij een rijkeluiskindje was.” Santos Dumonts vader was een steenrijke koffieplantagehouder in de deelstaat São Paulo en liet zijn zoon een vermogen na, waardoor deze in Parijs zonder zich om inkomsten te hoeven bekommeren kon werken aan zijn droom. Guto Lacaz: “Hij riskeerde zijn leven voor de mensheid en daarom verdient hij onze bewondering.”
Witte zakdoek
Het was de Nederlander Arthur Japin die Santos-Dumont werkelijk terug in de belangstelling bracht. Voor een bomvolle zaal op het literaire festival betoogde hij dat de strijd voor homorechten eigenlijk toch al een gepasseerd station moet zijn en hij werd onthaald met een daverend applaus. “Ik word verliefd op mijn personages. Het zijn allemaal outsiders, die worstelen om zichzelf te kunnen zijn. Als Santos Dumont over de daken van Parijs vloog, was hij waar hij wilde zijn, in de lucht. De mensen renden dan naar boven om met een witte zakdoek te zwaaien. Dat was zijn contact met de wereld.”
Japin zei verbaasd te zijn over het feit dat Brazilië zo rijk is aan geschiedenis en cultuur en dat het steeds buitenlanders zijn die daar op wijzen. Gevraagd naar een advies over hoe Brazilianen de economische en politieke crisis waarin ze verkeren moeten oplossen, zei hij: “Duik meer in jullie eigen geschiedenis.” Weer een daverend applaus van het publiek en ook nog gezwaai met witte zakdoeken. Een mooier eerbetoon van Brazilianen aan Santos-Dumont is er niet.
Dit artikel werd op 3 juli 2016 gepubliceerd op Reporters Online.